Perú

El Baguazo (cuento indígena amazónico)

Dina Ananco*

Yama tsawaimiayi, ñauwa nui jantsemruamiaji ii nunka maniitkatsa jinkimu shir wechamtai waketrami iña jeen nunikar chicham shir wetiña nui anentaimsami tusar. Yatsur aiñaka kaniiarmiayi, jinta churam wake meser aamaunam jukatamusha antumiayi. Nampekmauka nankatatsain churuara wajasan iimiajai ii awarún tura wampisti jintanam tuaka matsamsamun.

Penker tsawaimiayi, policiajaisha chichantsamiayi mankartuamuksha atsawai warin atsanrataij nusha atsawai tusar ashi chichasmiaji. Tikichkisha jakauka atsawai timiaji. Turasha iiña nunke apurinka numpa nekaptsuka juamainchau nekaprauwaiti.

Tikich, miñamun nekaper, tsukin wajau warichiram yaruaktarum wemi tusa titaj timiayi. Gobiernoka nita seammaunka aturkachu ájakuiti, turamtai apu chicham apakmauka mara najaanarmiayi.

Suntar tura policía aiñaka ipatiarmiayi turai tuké manis matsamin aiñaka yurumkancha yutsuk, yaunchuk ayamtaiñam nateman umartasar urukújakarukit, tura iña uunrisha ayamrumaktasarcha urukújakarukit nunis wearmiayi.

Nunkasha ankan, ikamrinchau, numisha mara umrumaincha atsau, kayasha atsau, tunasha shaateamuri ejamrusa shuar ikumaincha atsau ¿Jempesha uruka asan nankamachmia? Nanki takuaru tsekemiaji, mara iña kuishi ayaunas nankamauka antukir nankamsar tsekemiaji. Tikich aiñaka tukumrumak iñainiarmiayi, kaya nuniñan tukumak iñainiarmiayi.

Nunis nankamasuiti, wampishkua nunis nanameawastai tumain jintak wearmiayi, au wampan pataa jakau wakani taayi yutai susatarum karanam waitkarmasaij tusa naum akai jea tsukintrin apujtutaiña nunisar tsekemiaji mantuawarai tusar.

Indígenaka Ley tutainka nekachu aiñawai tiñu armayi, comunismo tutaincha, marxismo tutai tikich aiña aujeak atamrus kanin aiña nunasha nekachu aiñawai tutaiyaiti, ayatek ayamruiña pujutin, nunken, Nunkuirin, tiaruiti chichaman etserin aiñaka.

Tsawan penker tsawarmauka maniamunam yapajiñamiayi, metek maninchamiayi, yaki jinta emtukit tusar chichamaincha atsumiayi. Jintasha atsumiayi, Tentetscha atsau, Tsamaréncha atsau tura Sebastiáncha atsumiayi. Perunmañatik Himno Nacional tutain kantama ikuakur mantamnainiarmiaji.

Nekasaiti, nitak mantamnainiarmiayi, yajá, “civilizados” matsatkau iman “ciudadano de primera categoría” tutai matsatkamunka ikukiar. Emkar wenak pujutnaka iman ichu aiña, ayatek kuitnak anentaimtin aiña nuu. Shuar manin urukuwait nunis jiñawaiti tura chicham arumai iwarnarchatnun itawaruiti. Jutikas junaka ju nunka juinka nekawaruiti.

Nuu tsawanta nuinka muuka sukuamuka atsusuiti, ijarmatnasha ijarmakcharuiti, ayatek íman iyachmau asantsuk netsemakestai tumain jakar iruntsauwaiti. Shiampin pantam jiamujainsha yuacharmashi, nujinnaksha, ijunkesha nuniashkusha pujutan ishamkaij tusansha nateman umuiñaksha ájakarcharuashit.
Nui pujumiayi, nuweram tura iwarsa yapi puti tutai, jinta emtiñaitjai, apuchuitkun tiñu áyayi, “shir uun jinta emtin” tuusha anaiyin armiayi, jutikas jakayi tiaruiti. Tukuaruiti, awainki tukuaruiti, uweja amua tikich uwejan jimar iruksha tukuaruiti tiñu armayi, turasha awarunka jachamiayi, jakachuiti.

El Baguazo
Eran las cinco de la mañana, la noche anterior habíamos celebrado el fracaso de nuestra protesta resignados a volver a nuestras casas y guardar la esperanza. Los hermanos dormían, se oía el ronquido a lo largo de la esbelta carretera solitaria. Todavía con resaca, observaba con ojitos achinados el camino cerrado y apenas despejado por más de tres mil awajún y wampis.

Todo estaba en paz, habíamos conversado con la policía y concluíamos que no había a quién vengar. Nadie había muerto. Pero el presidente no podía quedarse sin saborear la sangre.

Apenas se oyeron los pasos de los otros uno quiso alertar que recogiesen sus pertenencias para marcharse. Acaso el gobierno no había oído sus peticiones, el apu había coordinado, pero esas palabras se convirtieron en bala.

Los disparos de los militares y policías seguían y los somnolientos guerreros por naturaleza casi con dieta como si fueran a tomar ayahuasca en un ayamtai salieron a defenderse como lo hacían sus abuelos cuando eran atacados por sus enemigos.

Era selva sin bosque, ni árboles dónde esquivar la bala, ni piedras, ni cataratas que cubrieran las pisadas para desviar al enemigo y ¿a qué dirección volaba el picaflor que no aparecía? Corríamos con nuestra lanza, simplemente corríamos escuchando la melodía de los municiones o lo que fuere que sucumbía nuestro tímpano. Algunos caían resbalándose en el lodo, en una piedra que no era piedra, en la nada.

Así fue, simplemente corrieron como una mariposa flotante en el camino, como wampan que decimos es el alma de algún pariente que falleció hace poco y le ponemos masato en la esquina de la casa para que en nuestros sueños no nos reproche que lo echamos de lado, así, corrían evadiendo la muerte.

Dicen que el indígena no entiende de leyes, ni de comunismo, ni de marxismo y otras teorías occidentales que airean con orgullo los otros y guardan bajo sus almohadas, simplemente defienden su vida, a la madre tierra, La Nugkui, reportaban los medios.

La paz que reinaba se convirtió en una guerra desenfrenada. La pelea no era horizontal, no había espacio para elegir al guía del camino. No había camino, no estaba Tentets, ni Tsamarén menos Sebastián. Se mataban peruanos entre peruanos, después de cantar el Himno Nacional a toda voz.

Sí, se mataban entre ellos, lejos de los “civilizados” de los “ciudadanos de primera categoría”. Civilizados a tan altura que no podían entender que la vida no es dinero ni el poder. Se mataron como humanos dejando heridas que acaso nunca se cerrarán. Así lo conoció el mundo.

Ese día no hubo fiesta de Tsantsa, tampoco dietaron, estaban enloquecidos y sedientos de la indiferencia. Tal vez algunos comieron gallina asada con plátano asado o tal vez huevo sancochado o chonta o quien sabe tomaron ayahuasca para no temblar ante la vida.

Allí estaba, dicen que era gordito y cachetón, se hacía llamar líder y no apu, hasta le decían “el máximo líder”, y como tal le dieron por muerto. Dicen también que le dispararon una vez, otra vez y hasta siete veces pero el awajún no moría, y nunca murió.

—-
* Dina Ananco es awajún wampís. Egresada en Literatura de la Universidad Nacional Mayor de San Marcos (UNMSM). Escribe poemas y cuentos.